Đền Và hiện thuộc thôn Vân Gia, nay là phường Trung Hưng, thị xã Sơn Tây. Nơi đây là một trong bốn cung thờ thần núi Ba Vì - Tản Viên Sơn Thánh - Đệ Nhất Phúc Thần trong Tứ bất tử của của tín ngưỡng dân gian Việt Nam (Tứ bất tử gồm Thánh Tản Viên, Thánh mẫu Liễu Hạnh, Thánh Gióng, Thánh Chử Đồng Tử). Đền Và được xây dựng từ rất lâu. Theo một số văn bia cổ còn lưu tại đền, đền Và có từ thời chịu ách đô hộ của nhà Đường, tương đương triều Lý. Lúc này đền chỉ là khu thờ nhỏ nhưng rất linh ứng. Trải qua các triều đại, đến đời Minh Mệnh, Tự Đức, Thành Thái (triều Nguyễn) đều có sự trùng tu  sữa chữa; đến đời Vua Duy Tân (năm 1907), đền Và được trùng tu lại và có quy mô như ngày nay.

Đền Và hiện thuộc thôn Vân Gia, nay là phường Trung Hưng, thị xã Sơn Tây, là một trong bốn cung thờ Thần núi Ba Vì - Tản Viên Sơn Thánh - Đệ Nhất Phúc Thần trong Tứ bất tử của của tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Ảnh TITC

Đền hiện tại được làm hoàn toàn bằng đá ong, thứ nguyên liệu phổ biến và đặc trưng nhất của xứ Đoài, vốn đã rất nổi tiếng với kiến trúc của làng cổ Đường Lâm ngay cạnh bên. Đền nằm trên một ngọn đồi thấp và rộng; khuôn viên đền được bao bọc bởi một tường rào đá ong đã nhuốm màu thời gian. Khu vực kiến trúc của đền rộng khoảng 2.000m² được che phủ bởi rừng lim cổ thụ đã được Hội Bảo vệ Thiên nhiên & Môi trường Việt Nam công nhận là cây di sản. Số lượng cây di sản khá lớn, lên đến 90 (nghĩa là tuổi đời những cây này tối thiểu phải trên 100 năm), gồm có 85 cây lim xanh, 2 cây đại hoa trắng, 2 cây ngọc lan và 1 cây nụ. Ngoài cùng là cổng Nghi môn to rộng, có 3 cửa vào; cửa giữa đặc biệt to rộng, sơn son thiếp vàng, có đôi rồng chầu uy nghiêm. Nghi môn thường chỉ mở dùng cho đoàn rước tế lễ ngày hội đền. Hai bên Nghi môn có lầu chuông, gác trống; tiếp theo là sân gạch, phòng khách, khu tiền tế. Thông thường, khách chiêm bái, lễ cúng chỉ dừng ở khu vực tiền tế; du khách có thể nghỉ ngơi tìm hiểu các thông tin về đền qua những bức ảnh, các sắc phong được đặt tại đây. Từ cổng Nghi môn vào, trên các cột đều có câu đối ca ngợi cảnh quan đền và tôn vinh công đức của Đức Thánh Tản Viên. Nhiều chi tiết được xây dựng dưới hình tượng tứ linh với ẩn ý cầu mong cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, luôn có người tài ra giúp dân giúp nước.

Cổng Nghi môn to rộng, sơn son thiếp vàng, có đôi rồng chầu uy nghiêm. Ảnh TITC

Nghi môn thường chỉ mở dùng cho đoàn rước tế lễ ngày hội đền; hai bên Nghi môn có lầu chuông, gác trống. Ảnh TITC

Đền hiện đang lưu giữ 5 bản thần tích “Tản Viên Sơn Thánh”; 18 đạo “sắc phong” của các đời vua; 47 đôi câu đối được chạm khắc, viết trên vách cột, trên gỗ và 18 bức hoành phi viết trên gỗ hoặc đá… Trung điện và thượng điện có nhiều hiện vật quý, gồm 4 pho tượng lớn, 3 con ngựa hồng và bạch, 3 cỗ ngai, các lọ lục bình, chóe, cột đèn đá, chuông đồng, bia đá… Khu vực này chỉ dành cho nhà đền chăm sóc nhang đèn, thực hiện các thao tác lễ tiết ngày lễ hội. Đền chính thờ ba vị thần núi: Đức Thánh Tản Viên, Đức Cao Sơn đại vương và Đức Quý Minh đại vương; phía ngoài là tứ trụ triều đình và văn võ tả hữu. Đây được xem là điểm đặc biệt nhất trong 4 cung thờ Đức Thánh Tản Viên ở xứ Đoài này, vì có cả tứ trụ triều đình và hai quan văn võ.

Đền Và hiện đang lưu giữ nhiều bảng thần tích, sắc phong của các đời vua. Ảnh TITC

Lễ hội đền Và là lễ hội lớn vào bậc nhất xứ Đoài, được tổ chức hai lần trong năm. Hội mùa Xuân vào dịp rằm tháng Giêng âm lịch hàng năm (từ ngày 13 đến hết ngày 15); cứ 3 năm sẽ tổ chức lớn một lần gọi là hội chính (vào các năm Tý - Mão - Ngọ - Dậu). Tâm điểm của lễ hội là nghi lễ rước long ngai bài vị Đức Thánh Tản Viên cùng hai vị đại vương từ đền Và qua sông Hồng sang đền Ngự Dội (xã Vĩnh Linh, huyện Vĩnh Tường, Vĩnh Phúc) là nơi theo truyền thuyết Đức Thánh Tản Viên đã tắm để tế lễ diễn lại sự tích này rồi quay trở lại đền Và. Lễ hội mùa Thu vào dịp rằm tháng 9 âm lịch (mở vào ngày 14 tháng 9), với nghi thức chính là đánh bắt cá ở sông Tích để chọn ra 99 con cá trắng to chế biến thành các món tế Thánh. Lễ hội này dân gian gọi là lễ hội “đả ngư ”. Tương truyền, từ rất xưa, hội ở đền Và qui định cơm ăn, cỗ cúng không được dùng muối, mà phải ăn nhạt; xơi cơm xong, quan viên uống nước ăn trầu nhưng không được dùng vôi. Có lẽ vì vậy mà dân gian có câu: “Hội đền Và trầu không vôi, xôi không muối”.

Trung điện và thượng điện chỉ dành cho nhà đền chăm sóc nhang đèn, thực hiện các thao tác lễ tiết ngày lễ hội. Ảnh TITC

Ghé thăm đền Và, du khách cũng đừng bỏ qua miếu cô Chín giếng. Theo quan niệm của người dân nơi đây, đã đến đền Và thì trước tiên phải rửa mặt, tay chân rồi mới vào đền đi lễ. Nên khi đến đền Và, người dân và du khách thường đến miếu cô Chín giếng để cầu lễ và xin nước thánh ở giếng. Vào mùa lễ hội, nơi đây càng trở nên tấp nập. Dần dà, qua lời truyền miệng, miếu cô Chín giếng trở thành một nơi linh thiêng không thể bỏ qua khi đến đền Và. Du khách thập phương đến đền Và không chỉ lễ xin nước rửa mặt tại chỗ mà còn cố ý mang về để người thân và con cháu cùng được hưởng lộc thánh.

Đền Và được xay bằng đá ong, xung quanh có nhiều cây cổ thụ. Ảnh TITC

Miếu cô Chín giếng trở thành một nơi linh thiêng không thể bỏ qua khi đến đền Và. Ảnh TITC

Trung tâm Thông tin du lịch